भारताचे नाव जगात उज्ज्वल करणारा महाकाय ‘टाटा’ समूह

ज्याने लोकांना धर्माबद्दल चार हिताच्या गोष्टी सांगायच्या, आपल्या धर्माचा जनसामान्यांमध्ये प्रसार करायचा आणि आपलं जीवन देवाधर्मात व्यतीत करायचं, त्याने जर वेगळी वाट निवडली तर काय होईल? प्रवाहाच्या विरुद्ध सहसा कुणी पोहत नाही, कारण स्थिरस्थावर होण्यासाठी पिढ्यानपिढ्या चालत आलेलं काम म्हणजे सुरक्षित आयुष्याची हमी.

एक पारसी युवक होता ज्याचे वाडवडील पारसी धर्मगुरू होते. अर्थातच त्या युवकानेदेखील धर्मगुरूच व्हावे असं त्याच्या वडील आणि आजोबांना वाटणं साहजिक होतं. तसा तो धर्मगुरू झालादेखील असता, पण त्याने दुसरे क्षेत्र निवडले आणि केवळ भारतालाच नव्हे, तर संपूर्ण जगाला अभिमानास्पद वाटेल अशी कामगिरी केली.

जमशेदजी नसरवानजी टाटा. थोर उद्योगपती आणि समाजाप्रती आपली बांधिलकी जपत व्यवसाय करणारा पारसी धर्मगुरू कुटुंबातील युवक. जमशेदजी याचा जन्म दक्षिण गुजरातमधील नवसारी शहरात 3 मार्च 1839 रोजी नसरवानजी आणि जीवनबाई टाटा यांच्या पोटी झाला. त्याचे कुटुंब झोरास्ट्रियन, किंवा पारसी लोकांच्या अल्पसंख्याक गटाचा एक भाग होते, जे इराणमधील झोरास्ट्रियन लोकांच्या छळापासून सुटका मिळवण्यासाठी पळून भारतात आले होते.

त्याचा जन्म एका आदरणीय, पण गरीब धर्मगुरूंच्या कुटुंबात झाला. त्याचे वडील नसरवानजी हे पारसी झोरास्ट्रियन धर्मगुरूंच्या कुटुंबातील पहिले व्यापारी होते. आपल्या कुटुंबाची धर्मगुरूची परंपरा मोडून व्यवसाय सुरू करणारा जमशेदजी हा टाटा कुटुंबातील पहिला सदस्य बनला. त्याने मुंबईत एक्सपोर्ट ट्रेडिंग फर्म सुरू केली.

त्याच्या आईवडिलांच्या लक्षात आले की जमशेदजी ह्याला लहानपणापासूनच मनातल्या मनात जलद आकडेमोड करण्याचा विशेष गुण प्राप्त झाला होता. त्यामुळे इतर झोरास्ट्रिअन्सच्या तुलनेत जमशेदजी टाटा यांचे औपचारिक शिक्षण पाश्चात्य पद्धतीने झाले होते. त्याला अधिक आधुनिक शिक्षण मिळावे म्हणून मुंबईला पाठवण्यात आले.

वयाच्या चौदाव्या वर्षी तो, त्याचे वडील नसरवानजी यांच्या बरोबर मुंबईत राहू लागला आणि त्याने पदवीधर समतुल्य ग्रीन स्कॉलर शिक्षण पूर्ण करून एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. विद्यार्थी असतानाच त्याचा विवाह हिराबाई दाबू यांच्याशी झाला होता.

1858 मध्ये एल्फिन्स्टन कॉलेजमधून पदवी प्राप्त केल्यानंतर ते आपल्या वडिलांच्या व्यापार निर्यात फर्ममध्ये काम करू लागले आणि जपान, चीन, युरोप आणि अमेरिकेमध्ये शाखा स्थापन करण्यात मदत केली. 1857 चा उठाव ब्रिटीश सरकारने नुकताच दडपला होता आणि खरं तर व्यवसाय सुरू करण्यासाठी हा काळ योग्य नव्हता. नसरवानजी यांना हे जाणवू लागले की कापूस उद्योग तेजीत आहे आणि हीच भरपूर नफा कमावण्याची संधी आहे.

जमशेदजी टाटा यांनी 29 वर्षांचे होईपर्यंत त्यांच्या वडिलांच्या कंपनीत काम केले. त्यांनी 1868 मध्ये 21 हजार रुपयांच्या भांडवलासह एक ट्रेडिंग कंपनी स्थापन केली. 1869 मध्ये त्याने चिंचपोकळी येथे एक दिवाळखोर तेल गिरणी विकत घेतली आणि तिचे कापूस गिरणीत रूपांतर केले, ज्याचे नाव त्यांनी ‘अलेक्झांड्रा मिल’ असे ठेवले. दोन वर्षांनंतर त्यांनी थोडा फायदा कमावून ती मिल विकली.

जमशेदजी टाटा

नंतर 1874 मध्ये जमशेदजी टाटा यांनी नागपुरात सेंट्रल इंडिया स्पिनिंग, विव्हिंग आणि मॅन्युफॅक्चरिंग कंपनी सुरू केली कारण त्यांना दुसरा व्यावसायिक उपक्रम स्थापन करण्यासाठी ते ठिकाण योग्य वाटत होते. या अपारंपरिक स्थानामुळे भारतातील कॉटनोपॉलिस म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या त्या काळातील बॉम्बेमध्ये कापूस व्यवसायाला चालना न दिल्याबद्दल मुंबईतील लोकांनी जमशेदजींची हेटाळणी केली.

नवीन व्यवसाय सुरू करण्यासाठी त्यांनी नागपूर या अविकसित शहराची का निवड केली हे त्यांच्या लक्षात आले नाही. मात्र नागपूरच्या निवडीमुळेच त्यांना यश मिळाले. मुंबईच्या तुलनेत नागपुरमध्ये जमीन स्वस्त होती आणि साधनेदेखील सहज उपलब्ध होती. तिथे मुबलक शेतमाल होता, वितरण सोपे होते आणि दळणवळणासाठी रेल्वेमार्ग कमी किंमतीत उपलब्ध होता, ज्यामुळे शहराचा विकास झालेला होता. 1 जानेवारी 1877 रोजी राणी व्हिक्टोरिया यांना भारताची सम्राज्ञी म्हणून घोषित करण्यात आल्यावर, टाटांनी एक नवीन सूत गिरणी ‘एम्प्रेस मिल’ स्थापन केली.

जमशेदजी यांच्या जीवनात चार ध्येय होती : एक लोखंड आणि पोलाद कंपनी स्थापन करणे, एक जागतिक दर्जाची शिक्षण संस्था, एक अद्वितीय हॉटेल आणि एक जलविद्युत प्रकल्प. 3 डिसेंबर 1903 रोजी मुंबईतील कुलाबा वॉटरफ्रंट येथे ताजमहाल हॉटेलचे उद्घाटन करण्यात आले. त्यांच्या हयातीत केवळ हॉटेलचे ध्येय साध्य झाले. त्यावेळी वीज असलेले हे भारतातील एकमेव हॉटेल होते.

1885 मध्ये जमशेदजी यांनी शुल्क भरावे लागणार नाही अशा फ्रेंच वसाहतींमध्ये भारतीय कापड वितरीत करण्याच्या उद्देशाने पाँडिचेरीमध्ये दुसरी कंपनी सुरू केली, परंतु कापडाच्या अपुर्‍या मागणीमुळे ती योजना यशस्वी होऊ शकली नाही. मग त्यांनी मुंबईतील कुर्ला येथील ‘धरमसी मिल’ खरेदी केली आणि नंतर अहमदाबादमधील ‘डव्हान्स मिल्स’ विकत घेण्यासाठी ‘धरमसी मिल’ विकली.

जे.आर.डी. टाटा

जमशेदजीने याला ‘डव्हान्स मिल्स’ असे नाव दिले कारण ती त्या काळातील सर्वात उच्च-तंत्रज्ञान असणार्‍या मिल्सपैकी एक होती. आपल्या तंत्रज्ञानातील श्रेष्ठत्वामुळे कंपनीने अहमदाबाद शहरावर चांगलाच प्रभाव टाकला आणि जमशेदजी टाटांनी आपल्या समुदायाला आर्थिकरित्या समृद्ध करण्यासाठी शहरांमधील मिल्स एकत्रित करण्याचा प्रयत्न केला.

या अनेक योगदानांद्वारे टाटांनी भारतातील कापड आणि कापूस उद्योगाला प्रगत केले. जमशेदजी टाटा हे त्यांच्या आयुष्याच्या उत्तरार्धातही औद्योगिक जगतातील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्व होते. पुढे जमशेदजी टाटा स्वदेशवादाचे खंबीर समर्थक बनले.

1905 पर्यंत स्वदेशी चळवळ सुरू झाली नव्हती; परंतु जमशेदजी टाटा हयात असताना स्वदेशी तत्त्वांचेच प्रतिनिधित्व करत होते. स्वदेशी ही ब्रिटिश भारतातील एक राजकीय चळवळ होती ज्याने देशांतर्गत वस्तूंचे उत्पादन आणि आयात केलेल्या वस्तूंवर बहिष्कार टाकण्यास प्रोत्साहन दिले. त्या तत्त्वांनी पूर्णपणे प्रभावित होऊन, टाटांनी मुंबईत बांधलेल्या आपल्या नवीन सूतगिरणीला ‘स्वदेशी मिल’ असे नाव दिले.

या नवीन मिलची मूळ कल्पना मँचेस्टरमधून येणार्‍या प्रकाराप्रमाणे तलम कापड तयार करण्याची होती. मँचेस्टर मऊ कापडाच्या उत्पादनासाठी प्रसिद्ध होते आणि भारतात उत्पादित केलेल्या खरखरीत कापडाला लोक प्राधान्य देत नव्हते. टाटांना परदेशातून येणार्‍या कापडाची आयात कमी करून मँचेस्टरच्या कापडाच्या तुलनेत दर्जेदार कापड तयार करायचे होते.

भारतास सर्व प्रकारच्या कापडाचा प्राथमिक उत्पादक बनवण्याचा आणि अखेरीस निर्यातदार बनवण्याचा त्यांचा दृष्टिकोन होता. भारतातील मूळ विणकर ज्या उत्कृष्ट कापडासाठी प्रसिद्ध होते, त्या कापडाचा एकमेव निर्माता भारत असावा अशी त्यांची इच्छा होती. टाटांनी भारतातील विविध भागांत कापसाची लागवड सुधारण्यासाठी विविध प्रयोग करण्यास सुरुवात केली.

मऊ कापसासाठी प्रसिद्ध असलेल्या प्राचीन इजिप्शियन शेतकर्‍यांनी वापरलेल्या लागवडीच्या पद्धतीचा अवलंब केल्याने भारतातील कापूस उद्योगाला ही उद्दिष्टे गाठता येतील, असा त्यांचा विश्वास होता. टाटा त्यांच्या गिरण्यांमध्ये रिंग स्पिंडल आणणारे पहिले होते, ज्याने लवकरच उत्पादकांद्वारे वापरल्या जाणार्‍या थ्रॉटलची जागा घेतली.

झारखंडमधील साकची गावात टाटांचा लोखंड आणि पोलाद कारखाना उभारण्यात आला. गावाचे शहर झाले आणि तेथील रेल्वे स्टेशनचे नाव टाटानगर झाले. आता झारखंडमधील जमशेदपूर म्हणून ओळखले जाणारे हे एक गजबजलेले महानगर आहे, ज्याचे नाव टाटांच्या सन्मानार्थ ठेवले गेले आहे.

रतन टाटा

1868 मध्ये जमशेदजी टाटा यांच्या टाटा समूहाला अनेक जागतिक कंपन्या खरेदी केल्यानंतर आंतरराष्ट्रीय मान्यता मिळाली. हा भारतातील सर्वात मोठा आणि जुना औद्योगिक समूह आहे. प्रत्येक टाटा कंपनी स्वतःच्या संचालक मंडळाच्या आणि भागधारकांच्या मार्गदर्शनाखाली आणि देखरेखीखाली स्वतंत्रपणे काम करते. टाटा समूहाचे संस्थापक म्हणून ओळखले जाणारे जमशेदजी टाटा यांना ‘भारतीय उद्योगाचे जनक’ संबोधले जाते.

टाटा समूहाच्या महत्त्वाच्या संलग्न कंपन्यांमध्ये एअर इंडिया, टाटा केमिकल्स, टाटा कम्युनिकेशन्स, टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेस, टाटा कंझ्युमर प्रॉडक्ट्स, टाटा मोटर्स, टाटा पॉवर, टाटा स्टील, तनिष्क, व्होल्टास, टाटा प्रोजेक्ट्स लिमिटेड, टाटा कॅपिटल यांचा समावेश आहे. टायटन, ट्रेंड्स, इंडियन हॉटेल्स कंपनी लिमिटेड, ताजएअर, क्रोमा आणि टाटा स्टारबक्स अशा काही ब्रॅण्ड्समुळे टाटा समूह केवळ भारतातीलच नव्हे तर जगभरातील सर्वात मोठा समूह बनला आहे.

1938 मध्ये जे.आर.डी. टाटा यांना टाटा समूहाचे अध्यक्ष बनवण्यात आले. त्यांच्या अध्यक्षतेखाली टाटा समूहाला रसायने, तंत्रज्ञान, सौंदर्य प्रसाधने, विपणन, अभियांत्रिकी, उत्पादन, चहा आणि सॉफ्टवेअर सेवा यासारख्या नवीन क्षेत्रांची ओळख मिळवून दिली.

1945 मध्ये टाटा मोटर्सची स्थापना झाली. प्रथम लोकोमोटिव्हवर लक्ष केंद्रित करण्यात केले आणि 1954 मध्ये डेमलर-बेंझसह संयुक्त उपक्रमांतर्गत व्यावसायिक वाहन बाजारात प्रवेश केला. 1991 मध्ये रतन टाटा, टाटा समूहाचे अध्यक्ष बनले. हे भारतातील आर्थिक उदारीकरणाचे वर्षदेखील होते, ज्याने परदेशी प्रतिस्पर्ध्यांसाठी बाजारपेठ खुली केली.

या काळात टाटा समूहाने टेटली, कोरस ग्रुप आणि जग्वार आणि लँड रोव्हर यासह अनेक कंपन्यांचे अधिग्रहण करण्यास सुरुवात केली. 1 लाख किंमतीची टाटा नॅनो ही जगातील सर्वात स्वस्त कार टाटा मोटर्सने 2008 मध्ये सादर केली. 2017 मध्ये नटराजन चंद्रशेखरन यांची अध्यक्षपदी नियुक्ती करण्यात आली. एअर इंडियासाठी बोली जिंकून आणि एअर एशिया इंडिया पूर्णपणे खरेदी करून त्यांनी एअरलाइन्स व्यवसायाचा विस्तार केला.

आतापर्यंत टाटा समूहाचे सात अध्यक्ष झाले आहेत.

जमशेदजी टाटा
सर दोराबजी टाटा
नौरोजी सकलतवाला
जे.आर.डी. टाटा
रतन टाटा
सायरस मिस्त्री
रतन टाटा
नटराजन चंद्रशेखरन

टाटा समूहाने भारतातील अनेक संशोधन, शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक संस्थांची स्थापना आणि वित्तपुरवठा करण्यात मदत केली आहे आणि कार्नेजी मेडल ऑफ फिलान्थ्रॉपी प्राप्त केले आहे.

– चंद्रशेखर मराठे

The post भारताचे नाव जगात उज्ज्वल करणारा महाकाय ‘टाटा’ समूह appeared first on स्मार्ट उद्योजक.